Život Jevreja Bugojna
O Jevrejima i njihovom društvenom životu i radu imamo dosta podataka u fondovima Arhiva Bosne i Hercegovine, posebno u fondovima iz vremena vladavine austro – ugarske uprave i fondovima između dva rata.(1) Zahvaljujući dokumentima u ovim fondovima kao i drugim izvorima zaključujemo da prvi tragovi o postojanju jevrejske zajednice u Bosne i Hercegovine potiču iz sredine XVI vijeka, ali je vjerovatno Jevreja u ovim krajevima bilo i mnogo ranije.
Prije svega treba naglasiti da se Jevreji na ovom tlu dijele po trediciji, kulturi, ritusu, izgovoru klasičnog jevrejskog jezika, običajima i drugim specifičnostima, na dvije etničke skupine: južnoevropske Jevreje, odnosno potomke izbjeglica iz Španije i Portugalije krajem XV vijeka, i Aškenaze, sjeverne i srednjoevropske (njemačke – poljske – ruske) Jevreje, koji se doseljavaju sa austro-ugarskom okupacijom u Bosnu i Hercegovinu. ¡ ^
Civilnopravni i društveni položaj Jevreja u Bosni i Hercegovini nije bio zakonom regulisan sve do berata sultan Abdul Medžida iz 1840. g., kojim je imenovan vrhovni rabin u Bosni. Tim beratom je Jevrejima data dozvola da mogu u Bosni držati sinagoge i otvarati škole, a poslije provedenih reformi iz 1856. g. Jevreji su učestvovali kao predstavnici svoje vjere i nacije u gradskim i zemaljskim vijećima. Što se tiče položaja Jevreja u vrijeme austro-ugarske okupacije, u građanskim pravima Jevreji su bili izjednačeni sa ostalim etničkim zajednicama i uživali sva prava ostalih Jevreja u Monarhiji.
U vrijeme turske vladavine u Bosni i Hercegovini Jevreji su bili nastanjeni u nekoliko većih mjesta: Sarajevu, Banjaluci, Travniku, a nešto kasnije naseljavaju se i u druga manja mjesta koja su im obećavala egzistenciju.
Organizovane jevrejske opštine do pred II svjetski rat bile su u Banjaluci, Bihaću, Bijeljini, Brčkom, Derventi, Doboju, Tuzli, Mostraru, Sanskom Mostu, Rogatici, Sarajevu, Travniku, Visokom, Vlasenici, Zavidovićima, Zenici, Zvorniku i Žepču.2 Prema drugim podacima u periodu između dva svjetska rata u Bosni i Hercegovini su djelovale 23 vjeroispovjedne jevrejske opštine.3 Međutim, zna se da su Jevreji bili nastanjeni, pored navedenih mjesta, i u drugim manjim mestima ali nisu mogli osnivati jevrejske opštine prvenstveno zbog malog broja svojih članova, pa su u tom slučaju pripadali najbližoj organizovanoj jevrejskoj opštini. Imamo podatke da su Jevreji, mada su imali mali broj članova i materijalno loše stajali, pokušavali osnovati svoje opštine. Takav slučaj je sa Jevrejima mjesta Bugojna, koji su pripadali jevrejskoj opštini u Travniku. Iz bogatog fonda arhivske građe Zemaljske vlade za Bosnu i Hercegovinu izdvojili smo nekoliko dokumenata, koji se odnose na Jevreje nastanjene u Bugojnu i Vlasenici.
Prema jednom dokumentu Zemaljske vlade za Bosnu i Hercegovinu iz 1896. g., a koji se odnosi na Jevreje Bugojna, doznajemo da Jevreji Bugojna mole Zemaljsku vladu da im dodjeli dozvolu za osnivanje kako u dokumentu stoji, “jedne samostalne izraelske opštine u Bugojnu mada oni pripadaju jevrejskoj opštini u Travniku i redovno plaćaju prinose”.4 Dalje u dokumentu se obrazlaže, kako bi u slučaju odobrenja osnivanja ove opštine dohodci za novoosnovanu opštinu i dalje bili redovni i dobrovoljni za svakog člana, a koji bi iznosio 25 forinti mjesečno, kao i “dohodci za tz. Ahorru”. Iz ovih dohodaka plaćalo bi se jedino vjerozakonskom učitelju mjesečno 16 forinti, a koji će ujedno biti i “čatac” (Vorbeter) i “mesar” (Schlachter). Ostatak novca uložio bi se u novčani zavod da bi imali ušteđevinu za izgradnju “hrama i bogomoljnice”, jer vjersku službu (obred) vrše u prostoriji kuće Avrama Saloma, koji se obavezao da će dati na raspolaganje jednu sobu u svom sopstvenom stanu sve do momenta izgradnje templa.
U 1896. g. Jevreji Bugojna su pokušali dobiti i dozvolu za otvaranje jevrejskog groblja u Bugojnu, pošto su svoje mtrve morali sahranjivati u Travniku, a time su bili izloženi većim izdacima i neprijatnostima prilikom transpotovanja. U dokumentu koji je bio naslovljen na Zemaljsku vladu u Sarajevu stoji da bi u slučaju da Zemaljska vlada odobri izgradnju jevrejskog groblja u Bugojnu, Ludvig Grof, jedan od bogatijih Jevreja grada Bugojna poklonio za izgradnju groblja svoje zemljište u srezu Bugojno i to parcelu 517/2 katastarske opštine Bugojno u površini 1 dunum i 41 m2, a i sve troškove oko uređenja groblja snosio bi sam. U potpisu ovoga dokumenta za starješine izbrana gospoda su: predsjednik Avram Salom, zamjenik Ludvig Grof, blagajnik Mordo S. Atias, a članovi Odbora su Samuel Baruh i Heim S. Atias.
Prema jednom drugom dokumentu, koji se, također, odnosi na podatke o Jevrejima bugojanskog sreza, doznajemo o broju jevrejskih porodica u Bugojnu, Donjem Vakufu, Kupresu i Duvnu čiji spisak objavljujemo u cjelosti.5 U Bugojnu je, prema tom dokumentu u 1896. g., živjelo ukupno 19 porodica sa 67 čanova od čega su se 4 porodice naselile dolaskom austrougarske uprave u Bosnu i Hercegovinu. U slučaju osnivanja Jevrejske opštine u Bugojnu, opštini bi pristupile i 2 porodice iz Županjca (Duvna), 2 porodice sa 13 članova iz Donjeg Vakufa i 1 porodica sa 3 člana iz Kupresa, pa bi ukupan broj članova Jevrejske opštine u Bugojnu bio 90 članova. Na osnovu građe sa kojom raspolažemo u periodu od 1896. do 1905. g. nije došlo do osnivanja jevrejske opštine u Bugojnu.
U 1905. g. novoizabrani Odbor od 4 člana, u koji su ušli Ludvig Grof, Isidor Attias, Herman Sprung i Samuel Baruch, nastavio je rad na osnivanju Jevrejske opštine u Bugojnu. U dokumentu koji je naslovljen Zemaljskoj vladi u Sarajevu Odbor šalje 4 primjerka pravila Jevrejske opštine u Bugojnu na odobrenje, što bi značilo da se sam čin priznavanja i osnivanja ove opštine bliži kraju.6 Nažalost, pravila Jevrejske opštine u Bugojnu u ovom dokumentu nedostaju, ali iz propratnog akta vidimo da su poslata. U propratnom aktu se također naglašava da su prinosi opštine veoma mah i da iznose samo 55 kruna mjesečno, ali se vjeruje u slučaju osnivanja opštine da će se opština moći izdržavati, jer članovi prilikom praznika uplaćuju pristojne sume. Dosta lijepe prihode će dobiti i od prodaje sjedišta za vrijeme velikih praznika, jer opština u 1905. g. već broji preko 100 duša. U aktu se naglašava da Jevreji Bugojna misle vremenom i školu osnovati.
Jedan kratak izvještaj sreskog ureda u Bugojnu iz 1912. g., koji se podnosi okružnoj oblasti u Travniku, daje podatke da u Bugojnu ne postoji organizirana opština niti “sefardskog niti mađarskog rituala”.7 Međutim, sreskom uredu je poznato da Jevreji u Bugojnu imaju bogomolju i groblje koje koriste i “Austrijanci, Mađari i domaći” i koji dakle čine jednu zajedničku opštinu, koja nije organizovana, ali koju ipak vodi jedan predsjednik kojeg biraju između sebe na godinu dana. Za 1912. g., kako stoji u aktu, na tom položaju je bio Isidor Baruch. Na osnovu ovog akta možemo zaključiti da su Jevreji Bugojna u periodu 1896-1912 g. uspjeli ostvariti neke od svojih zahtjeva, prije svega dobili su svoju bogomilju, groblje i opštinu, koja istina nije bila organizovana, ali su zajednički istupali u svim svojim zahtjevima. Ono što bi se posebno trebalo naglasiti je činjenica da su Jevreji Sefardi i Aškenazi (u Bugojno su dolaskom austro-ugarske uprave naseljene 4 porodice Aškenaza sa 13 članova porodice) u Bugojnu bili organizovani u jednoj zajednici te zajednički koristili bogomolju i groblje. U ovom kratkom prikazu života i rada Jevreja Bugojna na osnovu dokumenata, dodajemo i podatke, odnosno spisak jevrejskih protokolisanih trgovačkih firmi u Bugojnu od 1883. do 1918. g.8
Život Jevreja Vlasenice
Naglasili smo da u Arhivu Bosne i Hercegovine ima dosta podataka o životu i radu Jevreja u Bosni i Hercegovini, pa ovdje objavljujemo još jedan kratak ozvještaj o životu Jevreja u Vlasenici.9 Prema tom dokumentu okružna oblast u Tuzli izvještava da u 1911. g. u Vlasenici živi 7 porodica sa 51 članom Sefarda, i 5 porodica sa 17 članova austro-ugarskih Jevreja. Duhovne opštine nemaju, kao ni konfesionalne škole, te njihova djeca pohađaju tamošnju narodnu osnovnu školu. Pošto u školi nisu imali vjeroučitelja, morali su sami pronaći jednog učitelja, obezbjediti mu mjesečnu platu od 28 kruna, kao i stan.
Sinagoge u Vlasenici, također, nisu imali pa su “Božju službu i obrede vršili u jednoj maloj i tijesnoj kućici, koju je u tu svrhu trgovac Avram Altarac besplatno ustupio”. U dokumentu stoji da su Jevreji Vlasenice još prije dvije godine počeli sabirati pomalo između sebe prinose za kupovinu jednog prikladnog zemljišta za izgradnju templa. Sreski načelnik Vlasenice izražava bojazan da do izgradnje templa može doći, jer su u Vlasenici osim dvije porodice naročito “Sefardski Jevreji ovdje gola sirotinja”. Zato se preporučuje da se žiteljima Vlasenice dodjeli iz sredstava okruga Tuzla jedna primjerna svota za pomoć.
Bilješke u tekstu
1. Matko Kovačević: Izvorna građa o Jevrejima u fondovima i zbirkama Arhiva Bosne i Hercegovine, (u ovom zborniku)
2. Enciklopedija Jugoslavije, knjiga 4, str. 490, 1960.
3. Ljubinka Bašović, Biblioteke i bibliotekarstvo u Bosni i Hercegovini 1918-1941, Sarajevo, 1986, str. 370.
4. ABH, ZVS, šifra 7/31/1 – 1896.
5. ABH, ZVS, šifra 7/31/2 -1896. Spisak Jevreja koji su živjeli u Bugojnu, Duvnu, Kupresu i Donjem Vakufu:
1 Avram Salom 8 članova iz Bugojna
2 Ludvig Grof 4 člana
3 Samuel Baruch 6 članova
4 Chaim S. Attias 6 članova
5 Mordo S. Attias 5 članova
6 Bachor Baruch 4 člana
7 Ignatz Grof 1 član
8 Avram Attias 4 člana
9 Elias Altarac 5 članova
10 Jachiel Attias lčlan
11 David Attias 5 članova
12 Jozef Pinto 5 članova
13 Mošo A. Salom 1 član
14 David A. Salom 1 član
15 Mordo I. Salom 1 član
16 Mošo Papo 1 član
17 Isak S. Attias 1 član
18 Sigmund Weiss 4 člana
19 Filip Becker 4 člana
20 Samuel Attias 4 člana iz Županjca (Duvno)
21 Mordo A. Attias 4 člana iz Županjca (Duvno)
22 Chaim A. Attias 3 člana iz Kupresa
23 Avram Baruch 7 članova iz Donjeg Vakufa
24 Chaim Baruch 5 članova iz Donjeg Vakufa
6. ABH, ZVS, šifra 104/1/6 – 1905.
7. ABH, ZVS, šifra 57/3/2 – 1912.
8. Hijas Hadžibegović, Bosansko hercegovački gradovi na razmeđu 19. i 20. stoljeća, Sarajevo, 1991. str. 73.25 – 1912.
1 Altarac Solomon 1885. g. (Firma se prvi put spominje 1885)
2 Atijas Solomon Haim 1894. g.
3 Atijas S. Mordehaj 1895. g.
4 Baruh Samuel 1901. g.
5 Grof Ludvig 1904. g.
6 Grof Rudolf 1914. g.
7 Salom Ušćuplija Abraham 1885. g.
Samija SARIĆ
A SHORT ARTICLE ABOUT THE LIFE OF JEWS IN BUGOJNO AND VLASENICA
Within the rich fond of the archival material of the Lang Government for Bosnia and Hercegovina, a lot of data can be found about the way of life of Jews in Bosnia and Hercegovina. Till the World War II Jewish communities were organized in Banja Luka, Bihać, Brčko, Derventa, Doboj, Tuzla, Mostar, Rogatica, Sanski Most, Sarajevo, Travnik, Visoko, Vlasenica, Zavidovići, Zenica, Zvornik, Žepče and some other places. In those two short articles we want to give data about the life of Jews in Bugojno and Vlasenica. On the basis of a few documents, which relate to those towns, we get the information about the number of Jewish Sephardi families as well as the Austro – Hungarian Jews who inhabited there after the occupation of Bosnia and Hercegovina. For Bugojno we even have a register of the Jewish families that lived there in 1896. From the archival documents we can learn about their attempts to organize independent communities, schools, graveyards, building of temples, places of worship and collecting money for building such religious objects.
The paper deals with the life of Jews in Bugojno based on the documents from 1896, 1905 and 1913. About the life of Jews in Vlasenica only a short report from 1911 is given. To get a full survey of life and activities of Jewish families in Bosnia and Hercegovina in general, a thorough archival investigations would be necessary, especially of the material from the Austro – Hungarian period 1878 – 1918, as well as the period between the two world wars.
Samija Sarić
KRATKI PRILOZI O ŽIVOTU JEVREJA U BUGOJNU I VLASENICI
(A SHORT ARTICLE ABOUT THE LIFE OF JEWS IN BUGOJN AND VLASENICA)
Sefarad 92 str. 111-118
